Ochrona pracy kobiet

Przepisy bhp przykładają szczególną wagę do ochrony pracy kobiet w celu zapewnienia im pełni uprawnień w stosunkach pracy, przy jednoczesnej ochronie przed szkodliwym wpływem pracy i środowiska, z uwzględnieniem kobiecych właściwości fizycznych i fizjologicznych oraz szczególnej roli społecznej, jaką jest macierzyństwo. W przepisach Kodeksu pracy, cały dział ósmy poświęcono uprawnieniom pracowników związanych z rodzicielstwem. Ponadto z dniem 1 maja 2017 r. weszło w życie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią (Dz. U. poz. 796). Akt ten wdrożył dyrektywę Rady 92/85/EWG z dnia 19 października 1992 r. w sprawie wprowadzenia środków służących wspieraniu poprawy w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia pracownic w ciąży, pracownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią (Dz. U. UE L 1992.348.1 z późn. zm.).

Wykaz prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią został szczegółowo określony w załączniku do tego rozporządzenia i zawiera następujące pozycje:

• prace związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym, w tym ręcznym transportem ciężarów (m.in. dla kobiet w ciąży - prace na stanowiskach z monitorami ekranowymi - w łącznym czasie przekraczającym 8 godzin na dobę, przy czym czas spędzony przy obsłudze monitora ekranowego nie może jednorazowo przekraczać 50 minut, po którym to czasie powinna nastąpić co najmniej 10-minutowa przerwa, wliczana do czasu pracy),
• prace w mikroklimacie zimnym, gorącym i zmiennym (m.in. dla kobiet w ciąży i karmiących dziecko piersią - prace wykonywane w środowisku o dużych wahaniach parametrów mikroklimatu, szczególnie przy występowaniu nagłych zmian temperatury powietrza w zakresie przekraczającym 15°C, przy braku możliwości stosowania co najmniej 15-minutowej adaptacji w pomieszczeniu o temperaturze pośredniej),
• prace w narażeniu na hałas lub drgania (m.in. dla kobiet w ciąży - prace w warunkach narażenia na hałas, którego: poziom ekspozycji odniesiony do 8-godzinnego dobowego lub do przeciętnego tygodniowego, określonego w przepisach Kodeksu pracy, wymiaru czasu pracy przekracza wartość 65 dB, szczytowy poziom dźwięku C przekracza wartość 130 dB, maksymalny poziom dźwięku A przekracza wartość 110 dB),
• prace narażające na działanie pola elektromagnetycznego o częstotliwości od 0 Hz do 300 GHz oraz promieniowania jonizującego (m.in. dla kobiet w ciąży - prace w zasięgu pola elektromagnetycznego o natężeniach przekraczających wartości dla strefy bezpiecznej, określone w przepisach w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy),
• prace w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu (dla kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią - prace nurków, prace w zbiornikach ciśnieniowych oraz wszystkie prace w warunkach podwyższonego lub obniżonego ciśnienia),
• prace w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi (m.in. dla kobiet w ciąży i karmiących dziecko piersią - prace stwarzające ryzyko zakażenia: wirusem zapalenia wątroby typu B, wirusem ospy wietrznej i półpaśca, wirusem różyczki, wirusem HIV, wirusem cytomegalii, pałeczką listeriozy, toksoplazmą),
• prace w narażeniu na działanie szkodliwych substancji chemicznych (m.in. dla kobiet w ciąży i karmiących dziecko piersią - prace lub procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, wymienione w przepisach w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy),
• prace grożące ciężkimi urazami fizycznymi lub psychicznymi (m.in. dla kobiet w ciąży i karmiących dziecko piersią - prace w wykopach oraz w zbiornikach i kanałach, prace pod ziemią we wszelkiego rodzaju kopalniach, prace w wymuszonym rytmie pracy oraz inne prace stwarzające ryzyko ciężkiego urazu fizycznego lub psychicznego).

Uwaga! Zakaz zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia ma charakter bezwzględny. Oznacza to, że nie wolno ich powierzać nawet za zgodą pracownicy, niezależnie od tego, czy będzie to praca stała, czy dorywcza.

Zgodnie z art. 104¹ § 1 pkt 6 K.p., powyższy wykaz powinien również zostać zawarty - po uprzednim dostosowaniu go do specyfiki danego zakładu pracy - w regulaminie pracy.

W przypadku powzięcia przez pracodawcę informacji o wykonywaniu przez kobietę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią pracy ujętej w powyższym wykazie, pracodawca zgodnie z art. 179 § 1 K.p. powinien niezwłocznie przenieść ją do innej pracy. W przypadku braku takiej możliwości (np. ze względów organizacyjnych), pracodawca jest zobowiązany zwolnić ją z obowiązku świadczenia pracy - z zachowaniem prawa do wynagrodzenia - do dnia ustania przyczyny uniemożliwiającej to zatrudnienie. Stosownie do art. 179 § 2 K.p., pracodawca zatrudniający pracownicę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią przy pozostałych pracach wymienionych w przepisach wydanych na podstawie art. 176 § 2 K.p., jest obowiązany dostosować warunki pracy do wymagań określonych w tych przepisach lub tak ograniczyć czas pracy, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownicy. Jeżeli dostosowanie warunków pracy na dotychczasowym stanowisku pracy lub skrócenie czasu pracy jest niemożliwe lub niecelowe, pracodawca jest obowiązany przenieść pracownicę do innej pracy, a w razie braku takiej możliwości zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. Wymieniony wyżej przepis stosuje się odpowiednio do pracodawcy w przypadku, gdy przeciwwskazania zdrowotne do wykonywania dotychczasowej pracy przez pracownicę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią wynikają z orzeczenia lekarskiego.

Zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 3 marca 2006 r. w sprawie sposobu i trybu wydawania zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego przeciwwskazania zdrowotne do wykonywania dotychczasowej pracy przez pracownicę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią (Dz. U. nr 42, poz. 292), zaświadczenia te wydawane są na wniosek pracownicy, pracodawcy albo z inicjatywy lekarza sprawującego opiekę profilaktyczną nad pracownicą, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wymienionych powyżej okolicznościach.

Istotne jest przy tym to, że w przypadku gdyby zmiana warunków pracy na dotychczas zajmowanym stanowisku pracy, skrócenie czasu pracy lub przeniesienie pracownicy do innej pracy miała/miało spowodować obniżenie wynagrodzenia, pracodawca jest zobowiązany do wypłaty dodatku wyrównawczego na zasadach określonych w przepisach rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy... (Dz. U. z 2017 r. poz. 927). Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 6 stycznia 1995 r. (sygn. akt I PRN 118/94, OSNP 1995/11/134), nie dotyczy to okresu, w którym ciężarna pracownica pobierała zasiłek chorobowy.

Ochrona pracy kobiet, oprócz zakazu zatrudniania ich przy wymienionych pracach, przejawia się również tym, że pracodawca:

• co do zasady nie może, poza pewnymi wyjątkami, wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie m.in. urlopu macierzyńskiego (art. 177 § 1 K.p.),
• nie może zatrudniać pracownicy w ciąży w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej, a także - bez jej zgody - delegować poza stałe miejsce pracy ani zatrudniać w systemie przerywanego czasu pracy (art. 178 § 1 K.p.),
• powinien przenieść do innej pracy pracownicę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią, gdy przeciwwskazania zdrowotne do wykonywania dotychczasowej pracy wynikają z orzeczenia lekarskiego (art. 179 § 3 K.p.),
• powinien udzielić pracownicy urlopu macierzyńskiego (art. 180 § 1 K.p.), urlopu rodzicielskiego (art. 182^1a § 1 K.p.), urlopu wychowawczego (art. 186 § 1 K.p.), a także od 19 marca 2025 r. uzupełniającego urlopu macierzyńskiego,
• powinien udzielać zwolnień od pracy na badania lekarskie (art. 185 § 2 K.p.) i przerw na karmienie dziecka piersią (art. 187 K.p.).

Uniemożliwianie lub utrudnianie kobiecie w ciąży lub karmiącej dziecko piersią korzystania z powyższych uprawnień, a także zatrudnianie takiej kobiety przy pracach wzbronionych, stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika, zagrożone karą grzywny w wysokości od 1.000 zł do 30.000 zł (art. 281 § 1 pkt 5 K.p.).