Szkolenia z zakresu bhp

W myśl art. 237³ § 2 zd. 1 K.p., pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika w zakresie bhp przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie. Aktem prawnym określającym m.in. szczegółowe zasady szkolenia w dziedzinie bhp, zakres szkolenia, wymagania dotyczące treści i realizacji programów szkolenia, a także sposób dokumentowania szkolenia, jest rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2024 r. poz. 1327), dalej rozporządzenie w sprawie szkoleń bhp.

Zgodnie z art. 237³ § 2¹ K.p., pracodawca jest obowiązany odbyć szkolenie w dziedzinie bhp, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków. Szkolenie takie powinno być okresowo powtarzane.

Szkolenia z zakresu bhp dzielą się na wstępne i okresowe.

Celem szkolenia wstępnego jest przygotowanie pracownika do bezpiecznego wykonywania powierzonej mu pracy oraz nabycie przez niego umiejętności bezpiecznego zachowania się w miejscu pracy. Szkolenia te przeprowadzane są w formie instruktażu według szczegółowych programów opracowanych dla poszczególnych grup stanowisk (o podobnych zagrożeniach) dla wszystkich nowo przyjmowanych pracowników (stażystów, studentów, praktykantów itp.) i obejmują:

• szkolenie wstępne ogólne (instruktaż ogólny),
• szkolenie wstępne na stanowisku pracy (instruktaż stanowiskowy).

Instruktaż ogólny powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z podstawowymi przepisami bhp zawartymi w Kodeksie pracy, w układach zbiorowych pracy lub w regulaminach pracy, z przepisami oraz zasadami bhp obowiązującymi w danym zakładzie pracy, z zasadami udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku. Instruktaż ogólny, który powinien odbyć się przed rozpoczęciem pracy przez osobę nowo zatrudnioną w danym zakładzie, jest prowadzony przez pracownika służby bhp, osobę wykonującą u pracodawcy zadania tej służby albo pracodawcę, który sam wykonuje takie zadania, lub wyznaczonego przez pracodawcę pracownika posiadającego zasób wiedzy i umiejętności zapewniający właściwą realizację programu instruktażu, mającego aktualne zaświadczenie o ukończeniu wymaganego szkolenia w dziedzinie bhp.

Instruktaż stanowiskowy, jako najważniejsze szkolenie z zakresu bhp, powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z czynnikami środowiska pracy występującymi na ich stanowiskach pracy i ryzykiem zawodowym związanym z wykonywaną pracą, sposobami ochrony przed zagrożeniami, jakie mogą powodować te czynniki oraz metodami bezpiecznego wykonywania pracy na tych stanowiskach. Przeprowadza się go przed dopuszczeniem do wykonywania pracy na określonym stanowisku:

• pracownika zatrudnianego na stanowisku robotniczym oraz innym, na którym występuje narażenie na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych lub niebezpiecznych,
• pracownika przenoszonego na stanowisko, o którym mowa powyżej,
• ucznia odbywającego praktyczną naukę zawodu oraz studenta odbywającego praktykę studencką.

Pracownik wykonujący pracę na kilku stanowiskach pracy powinien odbyć instruktaż stanowiskowy na każdym z tych stanowisk.

Czas trwania instruktażu stanowiskowego powinien być uzależniony od przygotowania zawodowego pracownika, dotychczasowego stażu pracy oraz rodzaju pracy i zagrożeń występujących na stanowisku pracy, na którym pracownik ma być zatrudniony.

W przypadku wprowadzenia na stanowisku pracy, o którym mowa w pierwszym myślniku, zmian warunków techniczno-organizacyjnych, a w szczególności zmian procesu technologicznego, zmian organizacji stanowisk pracy, wprowadzenia do stosowania substancji o działaniu szkodliwym dla zdrowia albo niebezpiecznym oraz nowych lub zmienianych narzędzi, maszyn i innych urządzeń - pracownik zatrudniony na tym stanowisku powinien odbyć instruktaż stanowiskowy przygotowujący go do bezpiecznego wykonywania pracy w zmienionych warunkach. Tematyka i czas trwania instruktażu stanowiskowego powinny być uzależnione od rodzaju i zakresu wprowadzonych na stanowisku zmian.

Instruktaż stanowiskowy przeprowadza wyznaczona przez pracodawcę osoba kierująca pracownikami lub pracodawca, jeżeli osoby te posiadają odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz są przeszkolone w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego. Najczęściej powyższe uprawnienia osoby te zdobywają podczas szkoleń okresowych z zakresu bhp, które w przypadku osób kierujących pracownikami obejmują m.in. "organizację i metodykę szkolenia w zakresie bhp (z uwzględnieniem metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego) oraz kształtowanie bezpiecznych zachowań pracowników w procesach pracy". Osoba legitymująca się odpowiednim zaświadczeniem z ukończonego szkolenia, w którego programie został zawarty powyższy punkt, jest uprawniona do prowadzenia instruktażu stanowiskowego. Instruktaż stanowiskowy kończy się sprawdzianem wiedzy i umiejętności z zakresu wykonywania pracy zgodnie z przepisami oraz zasadami bhp, stanowiącym podstawę dopuszczenia pracownika do wykonywania pracy na określonym stanowisku.

Fakt odbycia instruktażu ogólnego i instruktażu stanowiskowego należy udokumentować w karcie szkolenia wstępnego, której wzór został określony w rozporządzeniu w sprawie szkoleń bhp. Na karcie powinny złożyć podpisy osoby przeprowadzające instruktaż oraz osoba odbywająca instruktaże.

Należy pamiętać, że instruktaże powinny odbywać się na podstawie szczegółowych programów szkoleń określających szczegółową tematykę, formy realizacji i czas trwania szkolenia dla poszczególnych grup stanowisk. W przypadku instruktażu ogólnego może to być jeden program dla wszystkich pracowników, natomiast w przypadku instruktażu stanowiskowego powinien to być program stworzony dla poszczególnych grup stanowisk w taki sposób, aby właściwie zrealizować cel instruktażu. Wytyczne dotyczące programów szczegółowych znajdują się w ramowych programach szkolenia zawartych w rozporządzeniu w sprawie szkoleń bhp.

Ze względu na szybki postęp technologiczny, pracownicy powinni stale doskonalić swoje umiejętności zawodowe, w tym umiejętności związane z zagadnieniami bhp. Służą temu właśnie szkolenia okresowe z zakresu bhp. Ich podstawowym celem jest aktualizacja i ugruntowanie wiedzy i umiejętności w dziedzinie bhp oraz zaznajomienie uczestników szkolenia z nowymi rozwiązaniami techniczno-organizacyjnymi w tym zakresie. Pomimo tego, że przepis art. 237^11a K.p. obliguje pracodawcę do konsultowania z przedstawicielami pracowników wszystkich działań związanych m.in. ze szkoleniem pracowników w zakresie bhp (m.in. częstotliwość, czas trwania, formę prowadzenia itp.), to jednak określono ramy czasowe bezwzględnie obowiązujące w przypadku organizowania szkoleń okresowych. Szkolenia okresowe powinny się odbywać nie rzadziej niż:

• raz w roku - w przypadku stanowisk, na których wykonywane są prace szczególnie niebezpieczne (prace, o jakich mowa w rozdziale 6 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp),
• raz na 3 lata - w przypadku stanowisk robotniczych,
• raz na 5 lat - w przypadku osób będących pracodawcami oraz innych osób kierujących pracownikami (w szczególności kierowników, mistrzów i brygadzistów), pracowników inżynieryjno-technicznych (w tym projektantów, konstruktorów maszyn i innych urządzeń technicznych, technologów i organizatorów produkcji), pracowników służby bhp i innych osób wykonujących zadania tej służby, oraz tych, których charakter pracy wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowiedzialnością w zakresie bhp,
• raz na 6 lat - w przypadku stanowisk administracyjno-biurowych.

Szkolenia okresowe nie są wymagane w przypadku pracowników zatrudnionych na stanowiskach administracyjno-biurowych, gdy rodzaj przeważającej działalności pracodawcy w rozumieniu przepisów o statystyce publicznej znajduje się w grupie działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecia kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, chyba że z oceny ryzyka zawodowego, o której mowa w art. 226 pkt 1 K.p., będzie wynikało, że jest to konieczne.

Kategorie ryzyka, od których uzależnione jest zwolnienie z obowiązku zapewnienia szkoleń okresowych z zakresu bhp dla pracowników administracyjno-biurowych, zostały określone w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków (Dz. U. z 2022 r. poz. 740 ze zm.). Warto również przypomnieć, że w przypadku, gdy rodzaj przeważającej działalności pracodawcy znajdzie się w grupie działalności, dla której zostanie ustalona wyższa niż trzecia kategoria ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, pracodawca będzie obowiązany przeprowadzić szkolenie okresowe pracowników administracyjno-biurowych w zakresie bhp, w terminie nie dłuższym niż 6 miesięcy, licząc od dnia ustalenia wyższej kategorii ryzyka (art. 237³ § 2³ K.p.).

Pierwsze szkolenie okresowe powinno odbyć się:

• w okresie do 6 miesięcy od momentu rozpoczęcia pracy na stanowisku - w przypadku pracodawców i osób kierujących pracownikami,
• w okresie do 12 miesięcy od momentu rozpoczęcia pracy na stanowisku - w przypadku pozostałych pracowników.

Szkolenia okresowe mogą być organizowane i prowadzone przez pracodawców lub, na ich zlecenie, przez podmioty zewnętrzne prowadzące działalność szkoleniową w dziedzinie bhp. Do takich podmiotów zalicza się:

• placówkę kształcenia ustawicznego i centrum kształcenia zawodowego,
• szkołę ponadpodstawową,
• podmiot wchodzący w skład systemu szkolnictwa wyższego i nauki, o którym mowa w art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2024 r. poz. 1571 z późn. zm.),
• stowarzyszenie, którego celem statutowym jest działalność związana z bezpieczeństwem i higieną pracy,
• przedsiębiorcę prowadzącego działalność oświatową na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 marca 2018 r. - Prawo przedsiębiorców (Dz. U. z 2024 r. poz. 236 z późn. zm.)

jeżeli prowadzą działalność szkoleniową w dziedzinie bhp.

Uwaga! Szkolenie osób będących pracodawcami, pracowników służby bhp oraz instruktorów i wykładowców tematyki bhp, powinny być prowadzone wyłącznie przez podmioty zewnętrzne, o których mowa powyżej. Oznacza to, że pracodawca nie może zlecić swojemu pracownikowi przeprowadzenia dla niego szkolenia bhp.

Organizator szkolenia, w zależności od tego, czy będzie nim pracodawca, czy podmiot zewnętrzny, powinien zapewnić:

• programy poszczególnych rodzajów szkolenia opracowane dla określonych grup stanowisk na podstawie ramowych programów określonych w przepisach dotyczących szkoleń bhp,
• programy szkolenia instruktorów w zakresie metod prowadzenia instruktażu - w przypadku prowadzenia takiego szkolenia,
• wykładowców i instruktorów posiadających zasób wiedzy, doświadczenie zawodowe i przygotowanie dydaktyczne zapewniające właściwą realizację programów szkolenia;
• odpowiednie warunki lokalowe do prowadzenia działalności szkoleniowej,
• wyposażenie dydaktyczne niezbędne do właściwej realizacji programów szkolenia,
• właściwy przebieg szkolenia oraz prowadzenie dokumentacji w postaci programów szkolenia, dzienników zajęć, protokołów przebiegu egzaminów i rejestru wydanych zaświadczeń.

Przepisy nie precyzują kto konkretnie może prowadzić szkolenia okresowe z zakresu bhp. Kluczową rolę podczas szkolenia okresowego będzie odgrywał wykładowca, który powinien dysponować zarówno doświadczeniem zawodowym, jak i odpowiednią wiedzą, tak aby potrafił omówić nie tylko zagadnienia związane z regulacjami prawnymi z zakresu bhp, metodami identyfikacji, analizy i oceny zagrożeń czynnikami szkodliwymi dla zdrowia, uciążliwymi i niebezpiecznymi występującymi w procesach pracy oraz oceny ryzyka związanego z tymi zagrożeniami, analizę okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz związaną z nimi profilaktykę, ale również zasady ochrony przeciwpożarowej oraz postępowania w razie pożaru, a ponadto zasady udzielania pierwszej pomocy. Istotne będzie również to, czy pracownik posiada przygotowanie dydaktyczne, umożliwiające mu odpowiednie przekazanie wiedzy osobom, z którymi będzie się nią dzielił.

Konstrukcja przepisu jest bardzo ogólna i nie precyzuje, co ustawodawca rozumie przez pojęcia: "zasób wiedzy", "doświadczenie zawodowe" czy "przygotowanie dydaktyczne". Można więc przyjąć, że jak w każdej dziedzinie edukacji, wykładowca szkoleń z zakresu bhp musi po prostu posiadać wiedzę merytoryczną, którą będzie potrafił przekazać uczestnikom szkolenia. Przepis nie określa, czy, ani w konsekwencji jakim dyplomem powinna legitymować się taka osoba (np. ukończeniem studiów podyplomowych w zakresie bhp, tytułem technika bhp itp.). Wykładowca ma po prostu dobrze znać omawiane przez siebie zagadnienia i umiejętnie je przekazać. To samo dotyczy "doświadczenia zawodowego". Przepisy nie nakazują, aby wykładowca szkoleń okresowych posiadał np. odpowiedni staż pracy w służbie bhp. Jest to sprawa uznaniowa, jednakże trudno w tym przypadku zakładać, że młody absolwent studiów podyplomowych, np. z miesięcznym stażem pracy, będzie potrafił przytoczyć przykłady z życia wzięte, które (jak powszechnie wiadomo) najlepiej przemawiają do wyobraźni uczestników szkoleń.

Najwięcej kontrowersji budzi zapis dotyczący "przygotowania dydaktycznego" wykładowcy szkoleń z zakresu bhp. Ponieważ można spotkać wiele, nierzadko sprzecznych wypowiedzi, toteż trudno jednoznacznie wskazać właściwą interpretację. Przyjmuje się jednak, że jeżeli wykładowca, w którego dyplomie widnieje zapis, że w programie zajęć znajdował się moduł dydaktyczny, przynajmniej teoretycznie nie musi odbywać żadnych dodatkowych szkoleń, czy kursów z tego zakresu.

Szkolenie okresowe powinno być zakończone egzaminem sprawdzającym przyswojenie przez uczestnika szkolenia wiedzy objętej programem oraz umiejętności wykonywania lub organizowania pracy zgodnie z przepisami i zasadami bhp. Egzamin ten jest przeprowadzany przed komisją powołaną przez organizatora szkolenia. Przepisy nie precyzują, jak powinien wyglądać sam egzamin, dlatego też przeważnie przeprowadzany jest w formie testu.

Potwierdzeniem ukończenia z wynikiem pozytywnym szkolenia okresowego jest zaświadczenie wydane przez organizatora szkolenia, którego odpis należy przechowywać w aktach osobowych uczestnika.

Wzór zaświadczenia został określony w załączniku nr 3 do rozporządzenia w sprawie szkoleń bhp.