Tryb i zasady przeprowadzania badań profilaktycznych

Szczegółowym aktem prawnym regulującym zagadnienia dotyczące pracowniczych badań profilaktycznych (w szczególności ich zakres i częstotliwość) jest rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. z 2023 r. poz. 607), dalej rozporządzenie w sprawie badań profilaktycznych.

Należy w tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy, nie kończy się wyłącznie na samych badaniach profilaktycznych, gdyż obejmuje również:

1) w określonych przypadkach - przeprowadzenie badań lekarskich poza terminami wynikającymi z częstotliwości wykonywania badań okresowych i orzekanie o możliwości wykonywania dotychczasowej pracy; skierowanie na badania lekarskie wydaje pracodawca po zgłoszeniu przez pracownika niemożności wykonywania dotychczasowej pracy,

2) w razie wystąpienia przypadku choroby zawodowej - wykonanie u pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy stwarzających podobne zagrożenie tzw. badań celowanych lub testów ekspozycyjnych, ukierunkowanych na wczesną diagnostykę ewentualnych zmian chorobowych u tych pracowników,

3) w razie gdy pracownicy wykonują pracę w warunkach występowania przekroczeń najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia:

• wprowadzenie monitorowania stanu zdrowia tych pracowników,
• szkolenie pracowników w zakresie ochrony przed zagrożeniami i możliwościami ograniczenia ryzyka zawodowego, jakie wiążą się z pracą wykonywaną w tych warunkach,

4) w przypadku gdy pracownicy wykonują pracę w warunkach przekroczeń wartości maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji na promieniowanie optyczne oraz w przypadku gdy w wyniku badań lekarskich stwierdzono u pracownika chorobę lub niekorzystne dla zdrowia skutki, które w opinii lekarza są wynikiem narażenia na promieniowanie optyczne w pracy, lekarz sprawujący opiekę zdrowotną:

• zawiadamia pracowników o wynikach badań lekarskich oraz informuje, jakim badaniom lekarskim powinni się poddać po ustaniu narażenia na promieniowanie optyczne,
• dokonuje okresowych analiz wyników kontroli zdrowia pracowników oraz informuje pracodawcę o wynikach tych analiz z uwzględnieniem tajemnicy lekarskiej,

5) uczestniczenie lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami w komisji bhp, powołanej w trybie określonym w art. 237¹² K.p.

Badania profilaktyczne są wykonywane według zasad, których znajomość jest niezbędna nie tylko lekarzowi, ale i pracodawcy. Zanim lekarz wyda orzeczenie, pracodawca jest obowiązany wystawić skierowanie na dane badanie, które zgodnie z § 4 ust. 2 rozporządzenia w sprawie badań profilaktycznych powinno zawierać:

• określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane,
• w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy - określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona; w tym przypadku pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowiska pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu,
• w przypadku pracowników - określenie stanowiska pracy, na którym pracownik jest zatrudniony,
• opis warunków pracy uwzględniający informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia lub czynników uciążliwych i innych wynikających ze sposobu wykonywania pracy, z podaniem wielkości narażenia oraz aktualnych wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.

Skierowanie, którego wzór został określony w załączniku nr 3a do rozporządzenia w sprawie badań profilaktycznych, należy wydać w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje osoba kierowana na badania. Tak wynika z § 4 rozporządzenia w sprawie badań profilaktycznych. Przyjmuje się jednak, że powinny być trzy egzemplarze, ponieważ jeden pracodawca musi przechowywać w aktach osobowych pracownika.

Jak należy rozumieć pojęcie stanowiska pracy w skierowaniu na badania profilaktyczne?

Przez "stanowisko pracy", o którym mowa w art. 229 § 4 K.p., należy rozumieć zarówno określenie rodzaju pracy, jak i miejsca (warsztatu) pracy. W skierowaniu pracownika na badania lekarskie podstawowe znaczenie ma określenie czynników zagrożeń dla zdrowia i życia pracownika (charakterystyka stanowiska pracy), a nie nazwa stanowiska pracy (por. wyrok SN z 9 marca 2011 r., sygn. akt II PK 225/10, OSNP 2012/9-10/112).

Czy wystawiając skierowanie na badania profilaktyczne, pracodawca ma obowiązek wskazywać wysokość na jakiej pracownik będzie wykonywał pracę na wysokości?

Z uwagi na zmianę przepisów dotyczących zakresu badań profilaktycznych przeprowadzanych u osób wykonujących pracę na wysokości, nie ma już rozróżnienia zakresu tych badań dla osób pracujących "do" lub "powyżej" 3 metrów. Tym samym nie ma potrzeby precyzowania zarówno w skierowaniach, jak i w orzeczeniach, na jakiej konkretnie wysokości dany pracownik świadczy pracę, nie wpływa to bowiem na zakres badania. Ponadto lekarz medycyny pracy w ogóle nie musi wpisywać w orzeczeniu, że dotyczy ono pracy na wysokości, bowiem wystarczy, że stwierdzi po prostu zdolność do pracy na danym stanowisku, scharakteryzowanym w skierowaniu na te badania. Gdyby jednak pracodawca w skierowaniach wprowadził takie rozróżnienia, to nie będzie to traktowane jako nieprawidłowość. Niemniej jednak niczego szczególnego nie wniesie do samego badania. Podobnie będzie z treścią orzeczenia.

Zdaniem Sądu Najwyższego, dopuszczenie przez pracodawcę pracownika do pracy na podstawie wadliwego orzeczenia lekarskiego może stanowić zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy tylko wówczas, gdy zdarzenie wypadkowe nastąpiło przy wykonywaniu pracy przeciwwskazanej ze względu na stan zdrowia pracownika (por. wyrok SN z 3 lipca 2007 r., sygn. akt I UK 35/07, OSNP 2008/15-16/235). Może to spowodować postawienie pracodawcy zarzutu winy w zaistniałym wypadku przy pracy i dochodzenia od niego - przez pracownika - uzupełniających świadczeń odszkodowawczych na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.

Uwaga! Pracownik może zostać ukarany za brak aktualnych badań lekarskich, o ile odmówił ich wykonania, pomimo otrzymania skierowania od pracodawcy. Należy bowiem przypomnieć, że zgodnie z art. 211 pkt 5 K.p., każdy pracownik obowiązany jest w poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zleconym badaniom lekarskim i stosować się do zaleceń lekarskich. W takim przypadku, zgodnie z art. 108 K.p., pracodawca może zastosować jedną z trzech kar porządkowych, jakimi są: upomnienie, nagana, kara pieniężna. Ponadto odmowa poddania się badaniom lub uchylanie się od ich przeprowadzenia przez pracownika w konsekwencji może doprowadzić do rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 K.p., jakim jest niewykonanie przez pracownika, zgodnego z prawem polecenia pracodawcy poddania się badaniom lekarskim (por. powołany wcześniej wyrok SN z 10 maja 2000 r.).

Określenie zakresu i częstotliwości badania profilaktycznego należy do lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną, w oparciu o "Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników", stanowiące załącznik nr 1 do rozporządzenia w sprawie badań profilaktycznych. Zawarte w nich wytyczne dotyczące zakresu badań lekarskich i pomocniczych są ułożone według rodzajów narażenia zawodowego, a nie zawodów ani stanowisk pracy. W związku z tym to właśnie lekarz, ustalając niezbędny zakres badania, stosuje odpowiednie zalecenia dla poszczególnych rodzajów narażenia. Może również poszerzyć zakres tych badań o dodatkowe specjalistyczne badania konsultacyjne, w zależności od wskazań, w szczególności: otolaryngologiczne, neurologiczne, okulistyczne, dermatologiczne, alergologiczne lub psychologiczne, oraz badania dodatkowe, a także wyznaczyć krótszy termin następnego badania, niż to określono we wskazówkach metodycznych, jeżeli stwierdzi, że jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika. Specjalistyczne badania konsultacyjne oraz badania dodatkowe, o których mowa powyżej, stanowią część badania profilaktycznego.

Przewidziano również dopuszczalność rezygnacji w możliwych przypadkach z obligatoryjnych konsultacji specjalistycznych. Uznano bowiem, że lekarze medycyny pracy są przygotowani do samodzielnej oceny podstawowych parametrów objętych badaniami lekarzy specjalistów, co wynika ze zmienionego kilka lat temu programu specjalizacji w zakresie medycyny pracy.

Każde badanie profilaktyczne kończy się orzeczeniem lekarskim stwierdzającym brak (lub istnienie) przeciwwskazań zdrowotnych do pracy na określonym stanowisku. Orzeczenia te wydawane są według wzorów określonych w przepisach rozporządzenia w sprawie badań profilaktycznych.

Czy lekarz może orzekać ograniczenia do pracy na danym stanowisku?

Przepisy nie dają lekarzowi medycy pracy prawa do określania jakichkolwiek ograniczeń związanych z wykonywaną pracą, bowiem jego rolą jest jednoznaczne stwierdzenie, czy pracownik może wykonywać pracę na danym stanowisku (w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie), czy też nie. W przypadku gdy lekarz medycyny pracy nie zastosuje się do tej zasady, pracodawcy przysługuje prawo do skorzystania z instytucji odwoławczej.