Zakres profilaktycznej opieki nad pracownikami

Podstawowym obowiązkiem pracodawcy z zakresu bhp jest zapewnienie pracownikom profilaktycznej opieki zdrowotnej w zakresie i na warunkach określonych przez odpowiednie przepisy prawa pracy. Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku (art. 229 § 4 K.p.).

Orzeczenie w tej sprawie wydaje lekarz posiadający uprawnienia do przeprowadzania badań profilaktycznych. Przepisy wyróżniają trzy kategorie badań profilaktycznych:

• wstępne (wykonywane przed podjęciem zatrudnienia),
   
• okresowe (wykonywane w trakcie zatrudnienia, po utracie ważności poprzednich badań profilaktycznych, a niekiedy także na zakończenie zatrudnienia),
   
• kontrolne (wykonywane w trakcie zatrudnienia po długotrwałej niezdolności do pracy).

Szczegółowe zasady na jakich przeprowadza się badania profilaktyczne zostały określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy, zwanym dalej rozporządzeniem w sprawie badań lekarskich.

Wszystkie wskazane rodzaje badań profilaktycznych przeprowadza się na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę.

Badania wstępne

Osoby podejmujące zatrudnienie w ramach stosunku pracy powinny odbyć wstępne badania profilaktyczne (art. 229 § 1 K.p.). Obowiązek skierowania na te badania występuje również w odniesieniu do:

• pracowników młodocianych przenoszonych na inne stanowiska pracy,
   
• innych niż młodociani pracowników przenoszonych na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.

Od wymogu przeprowadzenia badań wstępnych prawo pracy przewiduje kilka wyjątków. Od 1 kwietnia 2015 r., zgodnie ze znowelizowanym brzmieniem art. 229 K.p., badania wstępne nie są konieczne w przypadku:

1) pracowników przyjmowanych do pracy u dotychczasowego pracodawcy na to samo stanowisko pracy lub na stanowisko o tych samych warunkach pracy, w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą (jest to wyłączenie obowiązujące również przed zmianą art. 229 K.p.),

2) pracowników przyjmowanych do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy - jeżeli przedstawią pracodawcy aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie, a pracodawca stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy w jego zakładzie,

3) przyjmowania do pracy osób pozostających w równoległym zatrudnieniu u innego pracodawcy - przy spełnieniu warunków określonych w pkt 2.

Zwolnienie z badań wstępnych nie obejmuje osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Badania okresowe

Pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim (art. 229 § 2 K.p.). Służą one profilaktyce i wykrywaniu chorób zawodowych. Badania okresowe przeprowadza się z powodu utraty aktualności poprzednich badań (przeprowadzane zgodnie z terminarzem) lub w związku z zaprzestaniem pracy w określonych warunkach (przeprowadzane poza kalendarzem badań). Datę kolejnego badania okresowego lekarz wskazuje w wydawanym orzeczeniu lekarskim.

Najpowszechniejszym rodzajem badań okresowych są badania wynikające z terminarza badań profilaktycznych. W celu zachowania aktualności muszą być one powtarzane, a ich zakres i częstotliwość określa załącznik nr 1 do rozporządzenia w sprawie badań lekarskich. Lekarz może przy tym wyznaczyć krótszy termin następnego badania, niż to określono we wskazówkach metodycznych, jeżeli stwierdzi, że jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika.

Pracodawca zatrudniający pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających jest obowiązany zapewnić tym pracownikom okresowe badania lekarskie:

• po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami, czynnikami lub pyłami,
   
• po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami (art. 229 § 5 K.p.).

Obowiązkowo przeprowadza się pierwsze z wymienionych badań. Konieczność wykonania badań w drugiej ze wskazanych sytuacji zależy od inicjatywy byłego pracownika.

Badania kontrolne

W przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, pracownik podlega kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku (art. 229 § 2 K.p.). Obejmują one wszystkich bez wyjątku pracowników, którzy chorowali przez okres co najmniej 31 dni - bez względu na rodzaj choroby. Przy czym pracodawca może udzielić urlopu wypoczynkowego pracownikowi, który nie ma aktualnych badań lekarskich. W wyroku z dnia 20 marca 2008 r., sygn. akt II PK 214/07, Sąd Najwyższy stwierdził, że: "Nie jest sprzeczne z przepisami prawa pracy (art. 165 § 1 i art. 229 § 2 K.p.) rozpoczęcie zaplanowanego urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po ustaniu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą pracownika, która trwała dłużej niż 30 dni".

W czasie pracy i za wynagrodzeniem

Okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości w godzinach pracy. Za czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi badaniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia (art. 229 § 3 K.p.). W razie przejazdu na badania okresowe lub kontrolne do innej miejscowości, pracownikowi przysługują też należności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych.

Użyte w przepisie art. 229 § 3 K.p. sformułowanie "w miarę możliwości" wskazuje na to, że mimo preferowania przez pracodawcę wykonywania badań okresowych i kontrolnych w czasie pracy, w sytuacjach szczególnych można odstąpić od tej zasady. Przykładowo takie odstępstwo jest uzasadnione wówczas, gdy lekarz przyjmuje tylko po godz. 16⁰⁰, podczas gdy pracownik pracuje do godz. 15⁰⁰. Żaden przepis prawa nie przewiduje wynagrodzenia za okres badań przeprowadzonych w omawianych okolicznościach. Nie ma też podstaw do zaliczenia okresu badań wykonanych w czasie dla pracownika wolnym (o ile nie było innej możliwości) do czasu pracy.

Badania szczególne

Generalnie wszyscy pracownicy poddawani są badaniom profilaktycznym wymienionym w Kodeksie pracy - wstępnym, okresowym i kontrolnym. Niektóre grupy zawodowe mają jednak obowiązek poddania się jeszcze innym badaniom np. do celów sanitarno-epidemiologicznych czy psychologicznym. Ich zakres, tryb i finansowanie regulują odrębne przepisy.

Odpowiedzialność za realizację obowiązku takich badań (lub zatrudnianie pracownika, który posiada ważne badania przewidziane dla swojej grupy zawodowej) ciąży na ogół na pracodawcy. Do grup zawodowych, w których wymagane są takie szczególne, dodatkowe badania można zaliczyć pracowników branży handlowej (w tych sektorach, w których pracownicy mają bezpośredni kontakt z żywnością) czy pracowników - kierowców podlegających ustawie o transporcie drogowym.

Należy nadmienić, że od 20 lipca 2014 r. pracownicy spoza grupy kierowców zawodowych, prowadzący pojazdy w celach służbowych (firmowe lub prywatne) nie muszą już przechodzić dodatkowych badań okulistycznych - widzenia zmierzchowego i zjawiska olśnienia. Pracodawca powinien jednak w skierowaniu na badania odnotować fakt prowadzenia przez pracownika pojazdu.